Phản biện mà chúng ta đang nói đến phải là những gì xuất phát từ hoài nghi khoa học trước (hoặc sau) một chính sách được đưa ra. Từ những hoài nghi ấy được lý trí phân tích thấu đáo được tranh luận bàn bạc trong không khí tự do dân chủ thực sự để cùng nhau tìm ra sự thật và chân lý. Trong các hoạt động phản biện thì “phản biện xã hội” được coi là khó “nhằn” nhất bởi theo quan điểm của một số người thì mỗi khi chạm đến “vùng nhạy cảm” thì nó không chỉ là câu chuyện đơn thuần khoa học nữa.

Theo quy chế hiện hành thì mục đích của phản biện xã hội nhằm phát hiện những nội dung còn thiếu, chưa sát, chưa đúng, chưa phù hợp trong các văn bản dự thảo của các cơ quan Đảng, Nhà nước; kiến nghị những nội dung thiết thực, góp phần đảm bảo tính đúng đắn, phù hợp với thực tiễn đời sống xã hội và tính hiệu quả trong việc hoạch định chủ trương, đường lối của Đảng, chính sách, pháp luật của Nhà nước; bảo đảm quyền và lợi ích hợp pháp của nhân dân; phát huy dân chủ, tăng cường đồng thuận xã hội.

Phản biện xã hội là tổ hợp các ý kiến, chính kiến đối với các chủ trương chính sách của Nhà nước một cách khoa học nhằm góp phần làm cho chính sách ấy, đúng đắn hơn, hiệu quả hơn, tránh được hoặc ít nhất cũng hạn chế được những sai lầm từ chủ quan hoặc thiệt hại mà nó có thể gây ra.

Tự ngàn xưa người ta đã có câu rằng “trung ngôn nghịch nhĩ” (nói thẳng trái tai) hàm ý chỉ những lời nói thẳng nói thật thường không dễ nghe. Trong lịch sử, không ít lời nói trung đã mang đến hồng phúc cho muôn dân, nhưng cũng có những lời nói trung đã bị chôn vùi một cách bi đát cùng chủ nhân của nó. Cũng cùng một vấn đề, nhưng mục đích nói, cách nói, người nói, thời điểm nói khác nhau thì có thể cho những kết quả khác nhau. Điều này dường như cũng không sai kể cả ở xã hội hiện đại. Xã hội càng phát triển thì phản biện xã hội càng phải được coi trọng. Dù bất kỳ thời đại nào, chế độ chính trị nào thì phản biện đều gắn liền, thậm chí trở thành sứ mệnh thiêng liêng của giới trí thức chân chính. Họ chính là những người có khả năng nhận biết những cái sai, cái yếu, cái bất hợp lý của chính sách để đưa ra lập luận phản biện. Về mặt hình thức có vẻ như họ là “đối thủ” nhưng thật ra chính những người phản biện là đồng minh của nhà quản lý. Tinh thần trách nhiệm, lương tâm và trí tuệ của họ sẽ hợp lực với nhà hoạch định chính sách để tạo ra những biến cải tích cực cho xã hội. Một giáo sư từng nói: “Không có phản biện, xã hội coi như đã chết lâm sàng”. Trách nhiệm, lương tâm hay nói đầy đủ hơn là sứ mệnh của trí thức chân chính là không để cho xã hội “chết” vì “đói” thông tin phản biện. Thực tiễn ở nước ta những năm qua cho thấy, tiếng nói phản biện ngày càng được coi trọng hơn. Không ít những dự án, những chủ trương đã được xem xét và điều chỉnh sau khi có ý kiến phản biện, góp phần tạo ra hiệu quả kinh tế - xã hội rất lớn. Một bộ phận đông đảo trí thức đã không cam chịu đánh mất vai trò của mình trong phản biện, mạnh dạn bày tỏ quan điểm, chính kiến một cách khoa học và khách quan góp phần tạo nên một hiệu ứng xã hội khá tích cực. Tuy nhiên những gì chúng ta đạt được vẫn còn cách khá xa so với đòi hỏi của xã hội. Ở đây những vấn đề đặt ra là xã hội đang rất cần phản biện nhưng đồng thời lại đang thiếu vắng phản biện. Mặt khác vai trò trí thức trong phản biện nói chung, nói riêng chưa tương xứng với trách nhiệm cũng như tiềm năng trí tuệ của tầng lớp được xem là tiên phong này. Gần đây, dư luận xã hội đã bắt đầu đưa ra những đòi hỏi sòng phẳng hơn với trí thức. Họ lên án những trí thức khoanh tay, buông xuôi trước các vấn đề nổi cộm của xã hội. Thậm chí thuật ngữ “trí thức trùm chăn” đã được nhắc đến không chỉ một lần và không chỉ một diễn đàn.

Người đưa ra tiếng nói phản biện phải thật sự là những nhân vật có uy tín và bản lĩnh, có khi phải sẵn sàng đặt cược cả sinh mệnh chính trị, sự nghiệp, công việc và cuộc sống của mình cho hoạt động phản biện. Tài nguyên phản biện rất nhiều nhưng cũng đang rất hoang phí, chúng ta đang nghe tiếng nói phản biện rất nhiều nhưng cũng vẫn còn khá rời rạc và có lúc chưa chọn đúng “kênh” để bày tỏ.

Tác giả Trần Đăng Tuấn đã có lần đề cập trên Tạp chí Cộng sản rằng: “Ở vị trí quyền lực, coi trọng phản biện sẽ có được phản biện xã hội có tổ chức, giúp ích lớn cho ổn định và phát triển; ngược lại, tránh né phản biện xã hội, kết quả là nhận được phản biện xã hội tự phát – mảnh đất thuận lợi để hình thành tâm thế phản kháng xã hội”. Trên thực tế có khi từ tư duy phản biện đến tiếng nói phản biện là một quá trình khá cam go của người phản biện. Có tư duy phản biện thì mới có tiếng nói phản biện, nhưng không phải lúc nào tư duy phản biện sẽ dẫn đến tiếng nói phản biện. Câu hỏi đặt ra ở đây là tại sao người ta muốn nói mà lại không nói. Rất có thế đó chính là rào cản của sự sợ hãi mơ hồ, nói thẳng ra là sự hèn nhát cá nhân. Phía sau sự im lặng này là một tài nguyên khổng lồ về tri thức, về trách nhiệm bị hoang phí. Việc tạo dựng “vùng an toàn” cho tiếng nói phản biện đã có nhưng kích hoạt làm sao để nó thực sự là không gian tự do của chính kiến khoa học thì vẫn là câu chuyện được viết tiếp trong thực tiễn.

 Như vậy ở đây xét cả hai góc độ cả bên “cho” và bên “nhận” cần phải có sự đồng thuận tối cao về mục đích cũng như lĩnh hội lợi ích tuyệt vời của hoạt động phản biện xã hội. Người phản biện phải có cái trí, cái trí chính là chìa khóa tìm ra vấn đề phản biện, cách thức phản biện phù hợp, cái trí để tìm ra chân lý đúng đắn của khoa học. Kế tiếp là phải có cái tâm, cái tâm của người phản biện phải thực sự sáng. Việc phản biện không thể xuất hiện với những động cơ vụ lợi cá nhân hoặc để “nhóm lợi ích” chi phối được. Cuối cùng người phản biện không thể thiếu cái dũng. Họ phải có cái tự trọng của kẻ sĩ, phản biện không phải là dư địa cho những người hèn nhát để rồi trở thành “trí thức trùm chăn” trước sứ mệnh cực kỳ quan trọng này, đành rằng ở đời “Nói thì dễ, làm lễ mới khó”!

                                                                                                                                                                                             Huyền Linh